Ethem Feyzi. Millet. 1917.
Bu ayın yigirmi sekizinci, salı künü, umumiy Rusiye Meclis-i Müessesanınıñ yevm-i küşadına tesadüf ettigi içün Aqmescit şeher idaresi, amele ve asker vekilleri Şurasınıñ teşebbüsiyle yevm-i mezkürde icra edilmek şartı ile bir kün evvel bir resm-i geçit programı tertip edilmiş ve mahalliy gazetalarda ilân edilmiş edi.
Lâkin, yine o künniñ aqşamı halq ağzında bolşeviklerin tehdidi devran edeyur, deniyurdı ki: “Bolşevikler orğanizatsiyalara haber göndermişler. Demişler ki, eger siz manifestatsiya yapmaya teşebbüs ederseñiz bilmiş oluñız ki, biz müsellah olaraq aksini yapacağız”.
Her kesin yüzünde bir beşaşet belirdi. Közler etrafında, halqın duyğularını ohşayacaq, yükselecek natıqlar aramağa qoyuldığı bir zamanda yuqarıdan, balkondan gür bir sesle natqın biri hale, muvaqa-i münasip sözlerle nutuq etmeye başladı…
Halq, ferdası kün ihtiyatlı davranmaq ile beraber heyecan da kösteriyurdı. Resm-i geçit zamanı yaqlaştı. Ehali programda tayin olunan mahalle Puşkinskiye doğru aqrın-aqrın gidiyur, yer tutuyurdı. Hep gittik, müteşebbüs komitetlerin bulundığı gazetasına “Metropol”in balkonı altında mevqi tuttuq. Balkonnıñ tam qarşısında mevqi alan ve ellerinde ayetler, inqılâbiy cümleler yazılı qırmızı ve kök bayraqlar tutan sevgili eskadronımızın piyade qısmından müferiz şanlı, heybetli bir alayı da şirane bir vaziyet almış duruyurdı.
Vaqıt keldi. İnqılâp marşı – Marselyez çalınmaya başladı. Her kesin yüzünde bir beşaşet belirdi. Közler etrafında, halqın duyğularını ohşayacaq, yükselecek natıqlar aramağa qoyuldığı bir zamanda yuqarıdan, balkondan gür bir sesle natqın biri hale, muvaqa-i münasip sözlerle nutuq etmeye başladı.
Nutuq bitince, soqaq tolusı halqın “Ur-ra!” sesleri ve muzıka sadaları ile ilk askerler gruppaları ileri doğru yürüdiler, gittiler.
Bunların ardından işçiler, demiryol hızmetçileri, Yehudiler, Ermeniler, gimnaziya talebeleri sıra ile keçtiler. Gruppalar balkon ögüne keldikte, ihtiram ile duruyur ve edilen nutquları diñleyurdılar.
Buraya qadar bizde eñ ziyade teessürat bıraqqan gimnazist ordusı olmuştır. Öz muzıkaları ile keçen bu ordu, bu ilim ordusı milletlerin istiqbali içün pek qıymetli, pek qudretli bir unsur bulundığına qanaatımız olduğından közlerimiz, öz gimnazistlerimizden müteşekkül ayrı bir alayın böyle bir künde kemal-i debdebe ile keçmelerini ve bunuñ ile ağyara qarşı bizim de istiqbalimiz içün hazırlıqlar kördügimizin isbat ve ilânını ifithar ile körmek isterdi. Bunuñ içün mevcut gimnazistlerimizin addi de kifayet ederdi. Lâkin bilmeyiz, ne içün bu mühim daqiqalarda varlıq kösterilmedi?!. Milletin ümüt-i istiqballerini körmekten daha büyük medar-i iftiharı olabilirmiydi? Bu bapta gimnazistlere hitaben söylenen sözler, añlayana pek doqunaqlı ve pek qıymetli edi. Ümüt ederiz ki, bizim gimnazist qardaşlarımız da ileride bu kibi resm-i geçitlere iştiraq ederek, varlıqlarını isbat ederler de, miletin ruhunu yükseltirler, ümüdini taqviye ederler.
Arz edilen gruppalar ileri doğru hareket ettikten soñra Tatar, o necip ve asıl millette yaşı ile, qartı ile hem diger milletlerin hepsinden büyük bir ekseriyetle keldi. Balkonnıñ ögünde durdu. Balkondan kendileri içün Tatarca, Rusça söylenen sözleri can qulağı ile diñledi.
Evvelâ, Qırım balası bir nemse genci tarafından Tatarca bir nutuq ile künniñ ehemmiyeti añlatıldı. Soñra bir asker vekili söze başladı ve sözüni federatsiyaya ketirdi, bağladı ve Tatarlar muhtariyetlerini yaşatacaqlardır, dedi kesti. “Yaşasun Qurultay” sözleriyle halqımız ileri doğru yürüdi.
Bundan soñra muzıka ile Ukrayinlerin askeriy bölügi keldi, edilen nutquları diñledi keçti. Eñ soñ sırayı intihap eden piyade ve atlı polkumız, dalğalanan al ve kök bayraqları altında keldiler, durdular. Balkondan ilk defa olaraq muhterem qardaşlarımızdan Veli efendi İbrahimov yüksek sesle Tatarca bir nutuq etti. Soñra Qırım atlı polkunıñ buraya ketiridilmesindeki su-ı tefehhümleri añlattı. Bu sözleri alqışlar ile nihayet buldı.
Veli efendiniñ soñra yuqarıda zikri keçen Askerler Şurası vekili söze başladı. Yine Rusiyede yaşayan sair milletler kibi, Tatar da muhtariyetini yaşatabilecegini tekrar etti.
Asker qardaşlarımız “Yaşasun Meclis-i Müessesan!”, “Yaşasun milliy muhtariyetler!” sadaları ile ve cihangir ecdadınıñ arslan oğullarına lâyıq bir tavur ve eda ile ileri doğru arş ettiler, gittiler. Bu suretle resm-i geçit da bitti. Her kes de dağıldı, gitti.
