Noman Çelebicihan. Millet. 1917.
Mühterem efendiler!
Biz, asırlardan beri ğaye-i hayaliyemiz olan bir mecliste bulunıyurız ki, o da bugünki celsedir .
Bugünki celse Rusiyede bulunan eki büyük Mahakim-i Şeriyeniñ ittihadı ile husula kelen tarihiy ve mühim bir ictimaidir. Binaenaleyh, bu mecliste bizler hadisat ve teferruat ile degil, esasat ile iştiğal etmeliyiz ve bunların da lâzımlarını ekinci dereceye bıraqaraq elzemleriniñ husulpezir olmasına ğayret etmeliyiz. Ve yapılacaq olan işlerin kesretinden ziyade ehemmiyetine, ulviyetine ihtimam etmeliyiz… Az yapalım, faqat yaptığımız işler alâ ve elzem esaslar olsunlar. İşte, ben işe bu noqtadan baqaraq, heyet-i muhteremiñize sırası ile şimdi üç meseleniñ hal edilmesini teklif ediyurım… Teklif edecegim işler büyük, ağır ve umumiy.
İşte, ben böyle büyük ve umumiy olduğı içün, bu meclise Rusiye müslümanlarınıñ Mahkeme-i Şeriyeleri ittihadı ile husula kelen bir heyete teklif ediyurım. Umum Rusiye müslümanlarınıñ diniy ve ilmiy merkezleri olan Mahkeme-i Şeriyeleriniñ ittihadı ile yapılacaq iş büyük ve umumiy olmaq iqtiza eder ve öyle bir heyet tarafından ittihaz edilen qararların da qatiy ve nafiz olmaları icap eder.
Ümüt ediyurım ki, heyet-i mühteremiñize teklif edecegim şu üç meseleniñ hepsi de büyük olmaq ile beraber milletimizin eñ elzem ihtiyaclarından olduğı içün, bu hususta verecegimiz qararlar da sevgili milletimiz tarafından kemal-i muvaffaqat ile, ihtiram ile qarşılanurlar.
Diger cihetten bu üç meseleyi ben, Rusiye müslümanlarınıñ yekâne vasta-ı ittihadı olmaq üzere telâqqi ediyurım. Onlar ancaq bu üç meselede ittihat edebilirler. Bugün Ufa, Qırım, Qafkas Mahkeme-i Şeriyeleriniñ kerek azaları, kerek reisleri bir yere toplanaraq, bir çoq işlerde beyan-i rey etmeleri, hatta ittifaq etmeleri, şayet o rey, o ittifaq meydana ameliy bir iş vaz edemez ise, fikrimce, onların hiç bir hükmü yoqtur. O olsa-olsa nazariy bir ittihat olabilir. Nazariyat devri ise çoqtan keçmiş olduğı içün, bu mühim ictimayide meydana ameliy bir semere tevlit etmemek – bizim içün milliy bir cinayettir. Çünki o izaa-i vaqtıdır. Emniyet-i umumiyeyi, irade-i milliyeyi su-i istimalıdır. Ben bu hususa sözümi biraz uzataraq, evet deyurım: ben şu mühterem heyetin ulviyet-i maneviyesini inkâr etmeyurım, o pek yüksektir, pek qutsiydir . Faqat, biz yigirminci asır millet hadimleri böyle tarihiy bir ictimaın qutsiyetine, yüksekliklerine hayran olaraq, yalıñız maneviy sözlerle, muqaddes cümlelerle iktifa edersek, yalıñız programalar, ustavlar tertibiyle, yahut eski-yeñi nazariyeler isbatı ile oğraşırsaq ve bu meclise böyle bir ceryan, böyle bir netice verirsek, ben eminim ki, bize beyaz kefinlere bürünerek ecdadımız asırlar arqasından baqar da ağlar, ahfadımız bize lânet havan olur.
İşte Ufa, Qafkas, Qırım Mahkeme-i Şeriyelerini de ve o Mahkeme-i Şeriyelere tabi olan islâm cemaatını da bugün ve yarın da tevhit edecek olan mesele şu üç maddedir:
1’nci madde: Ufa, Qafkas, Qırım Mahkeme-i Şeriye reisleri her sene sırası ile bir defa bir Mahkeme-i Şeriye nezdinde bir hafta qadar ictima ederek, Rusiye müslümanlarınıñ umur-ı fevqalâdesini bilmüşavere, lâzım olan qararları ittihaz etmelidirler. Bu maddeniñ ehemmiyetini, elzemiyetini tafsil ve izaha hacet yoq. Zira, şu ictimaimiz bize bunuñ ne derece vacip olduğını fiilen isbat etti.
2’nci madde: Ufa, Qafkas, Qırım Mahkeme-i Şeriyeleri nezdinde bulunan Qadılar Heyetinden ekişer qadı her sene bilintihap sıra ile mezkür Mahkeme-i Şeriyelerden biri nezdinden ictima ederek, Rusiye müslümanlarınıñ Muvaqqat İstinaf-i Şeriye heyetini teşkil etmelidirler. Bu İstinaf Mahkemesiniñ muamele müddeti her sene yalıñız eki hafta olup vazifesi ise balâde-i arz olunan üç Mahkeme-i Şeriyeniñ birinde rüyet ve hüküm olunan bir davanıñ müddeisi hükm-i mezküre qani olmayup, istinaf dava ettigi taqdirde mezkür davayı huquq-ı islâmiyeye tevfiqan, istinafen rüyet ederek hükm eylemektir. Bu madde dahi Mahakim-i Adliye işleri ile aşna, adalet işlerinde istinaf mahkemeleriniñ ehemmiyetini bilen zevat içün pek sarih olduğından, onuñ da elzemiyeti hususatta tafsilât vermeyi zait körüyurım.
3’nci madde: Ufa, Qafkas, Qırım Mahkeme-i Şeriyeleri müttehiden, kendi taht-i idarelerinde olmaq üzere bütün Rusiye müslümanları içün münasip bir mahalde bir İslâm darülfünunı (yahut tatar darülfünunı) namı ile aliy bir medrese tesis etmelidirler ki, teşkilât ve idaresi tamamı ile bir darülfünun teşkilâtı haqiqiy bir medrese-i aliye qalıbında olmalıdır.
Bu darülfünunda şimdilik yalıñız ilim usul-ı tedris (pedagojiya), edebiyat, huquq ve ulüm-i diniye namları ile dört fakültet küşat edilmelidir.
Soñra mümkün olduğı taqdirde riyaziyat, tıbbiyat ve tıp fakülteleri de tesis ve ilâve edilmelidir.
Senelik büdcesi eki yüz biñ rubleyi tecavüz etmeyecek olan bu darülirfan otuz beş milyonlıq bir millet içün ağır degil, belki pek yengil, pek şanlı bir vazife, canlı bir teşebbüs ilmidir.
“Şimdi aceba, böyle bir darülfünun bizim içün neden lâzım?” kibi bir sual belki varid olur. Çünki “Neme lâzım?!.. Neden lâzım?!..” sözleri ve bu köhne , tenbel sözlerin medlulları adeten bizim içün bir harakter, bir tabiat-ı saniye hükmüni almıştır. Ben şimdi böyle bir meva-yi marifetin lâzım olduğına degil, belki elzem olduğına cevap verecegim.
Efendiler! Bir millet, millet olaraq ibraz-i mevcudiyet edebilmek içün, ya kendisi bir medeniyeti tevlit etmelidir, yahut da başqa medeniyetlerin nur-i marifetini taqlit edebilmelidir.
Efendiler! Bir millet, millet olaraq ibraz-i mevcudiyet edebilmek içün, ya kendisi bir medeniyeti tevlit etmelidir, yahut da başqa medeniyetlerin nur-i marifetini taqlit edebilmelidir.
Zaten kendisi bir medeniyet-i haqiqiye doğuran, kendi tarihinde ulviyet ve faziliyetler yaşatan eñ yüksek bir millet de evvelâ, kendisinden aqdem kelüp keçen milletlerin remad-i medeniyelerini, medeniyet taşlarını qazmaya, qarıştırmaya mecbur olmuştır. Bizler de bu yoldan ayrılamayız. Bizim içün ise bu hususta tahqiq ve tetqiq edilecek ve kemal-i ihtimam ile mutalaası farz olan eki levha-i medeniyet var:
“Biri Ğarp, digeri Şarq medeniyet azimeleri, yani bizim içün istifade ve iğtinam edilecek eki servet-i ilmiye mevcut bulunıyur ki, biri islâm, tabir-i digerle arap medeniyetiniñ baqıye-i ihtiraatıdır, digeri ise eski ve yeñi Avrupa medeniyetin muhassala-i tecribesi”.
Bugün bir tatar içün, evet, bir müslüman içün Ğarp medeniyetini, Ğarp ulüm-i marifetni yaqından tanımaq ne derece elzem ise, onuñ içün müslüman olmaq hissiyetiyle degil, belki medeniy bir insan olabilmek mecburiyetiyle islâm medeniyetini de, Ğarp medeniyetini de aynı surette oqumaq, tetqiq etmek, ondaki daqaiq ve ulviyete nüfuz eylemek. Mutalli olmaq da o qadar farzdır.
Bugün bu eki alem-i medeniyetin yalıñız birini idrak edüp de, digerinden bibehre qalan bir millet degil, hatta bir şahs bile, bilirseñiz ki, diger medeniyete qarşı ne qadar külünç, evet ne derece hazin bir vaziyette qalıyur. O, bu yigirminci asrın mübareze meydanlarında yarım başlı, yarım qollu, yarım ayaqlı ğarip bir insan şeklinde körüliyur. Size bu yolda küçük bir misal söyleyim.
Fransız muharirlerinden meşhur Jan-Jak Russo cenapları Şarqta:
“Va asvat-ür-riyah bi kel fecc,
Ehabb ilâ man naqar-ul dufuf” –
manzumesini asırlarca muqaddem nefi eden bir arap şairesini bilerekmi, bilmeyerekmi bilmem, pek uzun müddetler taqlit eylemişti. O, bir arap qadınnıñ şu yüksek ilhamatını bir “lirik” parçasını belki yigirmi beş sene yazdı, söyledi, faqat, daima kendi namına isnaden söyledi. Bir arap dahiyesiniñ on eki mısrayı tecavüz etmeyen, lâkin kemal-i vuzuh ve belâğat ile ifade eden “Tabiata doğru!..” hitabını zavallı huquq-i beşer muharriri guya yeñi bir şeyi söyleyurmış kibi. Belki biñlerle sahifelik eserleriyle pek küç ve muğlaq bir tarzda kendi milletine añlatabildi. Faqat, diqqat olunsun, asırlardan soñra añlatabildi, hem de kendi fikrim, deye tebliğ etti . Böyle hareketlere şayet bilerek ise ilim ve edep aleminde fikir ve mevzu hayırsızlığı tabir olunır. Bilmeyerek ise yalñız külüp keçiliyur. İlmiy sosyalizmanıñ büyük pederi tabir olunan Marks da böyle bir harekette bulunmıştı. O da medeniyet-i islâmiye nazarında eñ eski, faqat eñ hayatiy, ve vazıh bir haqiqat-i iqtisadiye içün tam dört cılt kitap yazdı. Ve o mevzu sayesinde kendisine “Marksizm mesleginiñ müessesi” nam aliyisini bahs eyledi. Yine bir büyük Avrupa müsteşriqi de Şarq alemini ve onuñ medeniyetini tetqiq ederken, şarqlıların vazife-i ubudiyete ne qadar mütehemmik olduqlarını beyan ile eda-i salât zahiriy tasvir sadedinde “Abdullah üç rekât öğle namazınıñ farzını eda edüp bitirmişti”, deyur. Böyle şeyler addiy bir insan, addiy bir muharrir içün belki haiz-i ehemmiyet degildir. Faqat medeniy bir şahs, meşhur bir muharrir, bir filosof içün alem-i ilim ve edepte pek qolaysız bir hata, çirkin ve silinmez bir hatıradır. Binaenaleyh, onlar naqıs-i medeniylerdir. Çünki onlar qoca bir Şarq medeniyetini, İslâm alemini, bu büyük servet-i hayatiyeyi lâyığı ile añlamamışlardı. Yahut añlamaq istememişlerdi. Onların bu hatası yalıñız böyle edebiy ve felsefiy işlerde degil, belki huquqiy, ictimaiy ve siyasiy bir çoq maddelerde dahi pek ayandır.
Ve bundan dolayı bizzat kendileriniñ ve kendileriyle beraber bazen de hatta bütün beşeriyetin muztarip olduğı, felâketten felâkete yuvarlandığı sabittir…
Biz tatarlar ise Ğarp medeniyeti idrak edemedigimiz kibi, Şarq ulüm ve fünunını da pek añlayamadıq.
İşte, bu eki alemden hiç birini lâyığı ile körüp ihata edemedigimiz içün, her hatvede hatadan hataya, felâketten felâkete sürünmeye mecbur olduq. Bu hususta bir çoq misal ve delâil-i serdine hacet qalmamıştır.
Tatar milletine, hatta Rusiye müslümanlarınıñ her ferdine hayat-ı medeniyeden hisseyab olabilmek içün Ğarbın ulüm ve fünunını, Şarqın islâm medeniyetini yaqından ögrenmek hava qadar elzemdir. Zira, mazideki o, uzun qara felâketler, müthiş muharebeler Şarq ile Ğarp medeniyetiniñ bir müsademe-i ictimaiye ve iqtisadiyesi ediler. Hal hazırda köpüren qoyu qan deryaları, Ğarp sermayesini vapur-vapur Şarqqa naql edebilmek içün sanaiy bir surette ihdas edilen qırmızı dalğalardır
Tatar milletine, hatta Rusiye müslümanlarınıñ her ferdine hayat-ı medeniyeden hisseyab olabilmek içün Ğarbın ulüm ve fünunını, Şarqın islâm medeniyetini yaqından ögrenmek hava qadar elzemdir. Zira, mazideki o, uzun qara felâketler, müthiş muharebeler Şarq ile Ğarp medeniyetiniñ bir müsademe-i ictimaiye ve iqtisadiyesi ediler. Hal hazırda köpüren qoyu qan deryaları, Ğarp sermayesini vapur-vapur Şarqqa naql edebilmek içün sanaiy bir surette ihdas edilen qırmızı dalğalardır. İstiqbalde bu feci levhaları silebilmek şerefi bu şerefli, faqat ağır vazife Ğarp ile Şarqı tanıyan, onların her ekisin de seven ve her ekisin de aynı surette ihtiram edebilen milletlere aittir. Bu hususta eñ ziyade çalışmaq, işe bütün ciddiyetiyle, azametiyle ehemmiet vermek biz tatarların Rusiye müslümanlarınıñ vazifesidir. Çünki Şarq ile Ğarbın çarpışmasından bu eki medeniyet-i aliyniñ mübarezesinden bu aña qadar eñ ziyade mağlüp olakelen, eñ ziyade ezilen, asırlar ile felâketler içinde yaşayan milletlerden eñ perişanlı biz tatarlar bulunıyurız.
Evet, biz bu eki medeniyetin her ekisini de elde edinmeye mecburız. Her ekisin de eki elimizle, qolumız ile, ruhumız ile sarılmaya hayat bizi icbar ediyur. Faqat nasıl ve ne suretle? Malümdır ki, böyle teşebbüslerde ittihaz edilekelen eki usul vardır:
- Basitten mürekkebe doğru hareket;
- Mürekkepten başlayup basite doğru gitmek usulıdır.
Şimdi, mesele yalıñız bir şahsın talim ve terbiyesi olmuş olsa, iş pek qolay edi. Onu derhal iptidaiy mektebine qayd ettire verdi. Yoqsa, elbette darülfünuna degil, ve ulüm-i arabiye ve Şarqiyeden lâzım olan malümat-i iptidaiyeyi mezkür talebeye iptidaiy mektebinde her ekisini de beraber tedris etmek mümkün olurdı. Nitekim, yigirmi beş seneden beri bir çoq şahsiy teşebbüsler ve bir taqım cemiyet-i hayriye müesseseleri bu usulı taqip ettiler, yol açtılar, büyük muvaffaqiyetler ihraz ettiler. Eki taraflı iptidaiy-aliy malümatını haiz yüzlerce talebe ihzar eylediler.
Lâkin mesele bir ferdin, yahut bir mahalle cemaatınıñ, hatta yalıñız bir Qazannıñ, bir Qırımın işi olmayup, belki toptan bütün Rusiye müslümanlarınıñ qoca bir tatar milletiniñ maarif meselesi olduğından işe başqa türlü nazar etmek iqtiza ediyur.
Binaenaleyh, bugün umum Rusiye müslümanları maarif hususında toptan müttehiden teşebbüs edecekleri zaman, ittihaz edecekleri usul-ı basitten mürekkebemi? Yoqsa mürekkeptenmi basite doğru hareket etmek muvaffaq maslahattır?.. Bu maddeniñ halını nazariyatcıların dilinden alaraq, doğrudan doğruya lisan-i hayata terk ediyurım. Bu suale cevabı tatar hayat-ı ilmiyesiniñ bizzat kendisi versin…
Hayat-ı ictimaiyemize şöyle afaqiy bir baqış ile baqarsañ, bugün Rusiye müslümanları içün bir añda her eki tariq ile de gitmek icap ediyur.
Hayatta bütün Rusiye müslümanları kerek hayat-ı ictimaiyelerinde ve kerek bilhassa maarif işlerinde meseleyi mahalliy ve umumiy surette eki qısıma tefriq etmişlerdir.
Hayatta bütün Rusiye müslümanları kerek hayat-ı ictimaiyelerinde ve kerek bilhassa maarif işlerinde meseleyi mahalliy ve umumiy surette eki qısıma tefriq etmişlerdir. Bunuñ böyle olması da pek tabiydir. Zira, iptidaiy ve taliy mektepleriniñ tiplerini tayin etmek, programmasını tanzim ve büdcesini tertip eylemek cihetlerinde her yerde bir çoq teferruata, mahalliy hususiyetlere, tahallüflere maruz qalınacağından böyle mesail-i muteferriayı ancaq mahalliy ve hususiy idareler muvaffaqiyetle hal ve fasıl edebilirler. Qırım, Qafkas, Orenburg qıtaları da kendi maarif işlerini münferit , mustaqil bir surette icraya vaz ettikleri zaman, dahi basitten mürekkebe doğru hareket ederek, evvelâ mekâtip-i iptidaiye tesisi soñra, taliy ve aliy medreseler teşkiline başlamışlardır.
Demek, mahalliy ve hususiy maarif işlerimizde tarih-i ilmimiz bize basitten mürekkebe doğru bir hatt-i hareket çızıyur. Bu bir emir-i vaqidir. O artıq bir qanundır. O halda iptidaiy ve taliy mekteplerimizde, küçük ve büyük mahalliy medrese-i diniyelerimizde milliy ve ecnebiy lisanlarnıñ, edebiyatlarnıñ, huquq ve saire derslerniñ programını tanzim, tiplerini tayin etmek meselesi nasıl ki, bu aña qadar mahalliy ve hususiy idareler tarafından temin edilmiş ise ve bundan da bir mahzur körülmemiş. Bilakis, iptidaiy ve taliy mekâtip ve medresemiz yigirmi beş sene zarfında az olsa da, mütemadiyen teraqqiye doğru gitmişse, bu ahvalın bugün de, yarın da tatbiq olunması lâzım ve zaruriydir. O halda biz mekâtip ve medaris-i iptidaiye ve taliye işlerini Qırım, Ufa, Qafkas müftilikleri ayrı olaraq hal edersek ve hal ederkende, evvelâ mükemmel iptidaiyler küşat edüp, soñra orta derecede medreseler, mektepler açarsaq ve bu açtığımız iptidaiyleri her eki alemin ruhu ile yaşattıqtan soñra, orta derece mektep ve medreselerimiz de dahi aynı qaideyi tatbiq edersek, hem maqsat-i aqsamıza daha emin, daha qatiy hatvelerle yaqlaşmış olurız. Hem de hayatın ve tarihin vaz etmiş olduğı bir qanuna “Mahalliy maarif işlerinde basitten mürekkebe doğru” usulına isyan etmemiş olurız.
Evet, her ülke, her Mahkeme-i Şeriye kendi mekâtip-i iptidaiye ve orta derece mektep ve medreseleriniñ programını, tiplerini kendi Maarif Komissiyasını da tüşünerek, müşavere ederek, tetqiq ve tahlil neticesinde birer qarara keldikten soñra, belki bazı vaqıtlar, bazı bir umumiy maddeler içün umumiy bir Muallimin Kongressi de tertip edebilirler. O başqa mesele.
Biz ise, şimdi bu Ufa Mahkeme-i Şeriyesinde toplanan Rusiye Mahkeme-i Şeriye reisi ve azalarından mürekkep olan heyet-i milliye, bu tarihiy ictimaimizde bu umumiy maarif-i milliye meselesine mürekkepten basite doğru, tabir-i digerle yuqarıdan aşağıya doğru bir hatt taqip etmekligimiz iqtiza eder. Zira, hayat onu emir ediyur. Çünki bugün Rusiye müslümanları arasında yetişen yüzlerle, hatta biñlerle milliy mekâtip-i iptidaiye ve idadiye ikmal eden talebe ve talebatımız vardır.
Onlar artıq hukümet darülfünunlarına girecekler ve gitmeye mecburdırlar. Biz artıq onlara Şarqın da kendisine mahsus güzel nağmeleri, yüksek felsefeleri, ince sanatları olduğını yaqından ögretelim.
Biz tatar milleti, Rusiye müslümanları iptidaiy ve orta derece mekteplerde milliyet arıyurız. Talim-terbiyemizin bütün manası ile milliy olmalarını talap ediyurız da, aceba neden aliy mekteplerde milliyet prensibinden uzaqlaşıyurız. Yahut bu ruhiy arzularımızı açıqtan açığa söyleyerek, müşavere ederek, qarar vererek, icrasına teşebbüs etmekten qorquyurız?
Diger cihetten biz tatar milleti, Rusiye müslümanları iptidaiy ve orta derece mekteplerde milliyet arıyurız. Talim-terbiyemizin bütün manası ile milliy olmalarını talap ediyurız da, aceba neden aliy mekteplerde milliyet prensibinden uzaqlaşıyurız. Yahut bu ruhiy arzularımızı açıqtan açığa söyleyerek, müşavere ederek, qarar vererek, icrasına teşebbüs etmekten qorquyurız? Meselâ, mekâtip-i aliyede kendi lisanımızdan, kendi edebiyatımızdan, kendi tarihimizden neden vazgeçiliyur?
Yoqsa bir talebe bunları iptidaiy ve idadiy mekteplerinde tahsil etmekle ögrenmiş bitmişmi add olunıyur? Böyle zann olunmaz, belleyurım! Böyle eñ ulviy anasır-i milliyemizin mekâtip-i aliyemizde yaşamasını bütün qalbiyle istemeyecek bir tatar tasavvur edemem.
Faqat, bu arzu, bu maqsat-i milliy, Rusiye ne qadar hür bir memleket olursa olsun, hükümet darülfünunlarında can bulamaz. Diger cihetten Qırım, Ufa, Qafkas müftilikleri de ne derece ğayır maarif-i umumiye hususatta ne qadar fedakâr olursa olsunlar, böyle ağır bir meseleniñ altına münferiden pek yaqın zamanlarda giremezler. Girdikleri taqdirde bile, işin haqqından hiç bir türlü gelemezler, yani kendi muhit-i maariflerinde ulüm-i Şarqiye ve Ğarbiye her ekisini de lâyiqiy vechile yaşatamazlar. Soñra evet, eñ soñra deyurım, biz Rusiye müslümanlarına bir medrese-i haqiqiye lâzım degilmi?
Tarihe baqam, biz kendi muhitimizde asırlarca harap ve perişan bir halda qalan medreselerimizi bu eski, faqat eñ muqaddes abide-i milliyemizi tetqiq ve tahlil edersek, bu ilmiy iskeletlerin vaqtı ile bir taqım alem-i islâmda yaşayan darülfünunlar cınsına mensüp mahlüqlar olduqları pek qatiy bir surette añlaşılır, sabit olur. Maziye nazar ediñiz, vaqtı ile medeniyet-i islâmiyeniñ merkezi olan Bağdat medreseleri bir darülfünundan başqa bir şey degildir. Orada din dersleriyle beraber bütün ulüm ve fünun, sanat ve sanaat… hepsi tedris olunıyurdı. Orada bugün Ğarp edebiyatı, Ğarp huquqı, Ğarp felsefesi ve sanatı tabir ettigimiz dersler, yahut onların esasları Ğarpta tahsil ve tedris olunan Şarq edebiyatından, Şarq huquq ve felsefesinden qat-qat fazla talim ve tedris olunırdı. İspanya medreseleri ise daha vasi bir programa malik edilir. Programın vasiti, usul-i tedrisi ve idarelerindeki intizam ve serbesti edi ki, İspanya arap medreselerinde bizzat İspanyol hristiyan talebeleri ve yehudiler tahsilde bulundıqları kibi, şimdiki Fransa ve İtalya dedigimiz ülkelerden ve saireden bir çoq ecnebiy talebeleri kelüp ilim ve marifet-i islâmiyeyi tahsil ederlerdi.
Hulâsa, İspanya ve Bağdat medreseleri kendi zamanlarında cihannıñ eñ muazzam darülfünunları ediler. Bilahire, hilâfet bayrağı türklerin eline keçtikten soñra, İstanbul medreseleri de araplardan almış olduğı darülfünun teşkilâtını muhafaza etti. Meselâ, Sultan Selim evvel zamanında Dökmeci-i Ulâ medresesinde ulüm-i diniye ve huquq dersleri tahsil olundıqları kibi edebiyat, riyaziyat ve tababet fenleri de ameliy ve nazariy bir surette talim qılınırdı. Ve o siyaqta ameliy ve nazariy surette mimarlıq, dökmecilik sanaatları da ögrenilirdi.
Evet, o zamanlar dökmecilik tahsil eden sarıqlı talebe efendiler tatbiqat içün medreseye muttasıl dökmeciler tezgâhlarına giderler. Orada bizzat çalışırlar emiş. Bir çoq asar-ı nefisesiyle maruf olan türklerin büyük mimarı Sinan efendi dahi Dökmeci-i Ulâ medreseniñ talebesindendir. Meşhur osmanlı doktorlarından Aqşemseddin efendi cenapları da yine aynı medreseniñ talebesi edi. Demek, türk medreselerinde dahi vaqtı ile huquq, edebiyat, ulüm-i diniye, hendese, riyaziyat ve tababet fenleri nazariy ve ameliy bir surette tedris olunıyurdı. Faqat, bir taraftan osmanlı hükümetiniñ uzun ve mütemadiy fütühatı türk milletiniñ ruhu ve asabını yormuş, uyutmış olması ile ruh-ı millette nümayan olan nevm-i atâlet diger cihetten, soñ asır türk sultanlarınıñ fazla sultanatlarından tereşşüh eden şaşaa-i sefalet nihayet medreselere de tesir etmiş. Onlar da artıq kendi sima-i saf ve asliylerini ğayıp eylemiş. Artıq hutut-ı vechiyeleri tanılmayacaq derecede sefil, perişan bir vaziyet içinde qalmış ediler.
Orada artıq ilim, fen yerine safsatalar, din ve ahlâq yerine hurafatlar tedris olunıyurdı. O bir zamanlar meselâ: Hosrovlara, Gülenbeviyleri, Şinasiylere, Fuzüliylere hiss ve aşq müelliflerine meva olan türk medreseleriniñ yine aynı taşları, aynı qubbeleri, aynı sütunları, aynı şadırvanları artıq Gülhan beklere bir taqım sefih ve sefil insanlara mecma olup qalmıştı. Lâkin bu soñ rub-i asır zarfında maqam-i hilâfet kendi medreselerini yavaş-yavaş şekil-i asliylerine iade etmeye başladı. Faqat, daha muntazam, daha muteraqqi bir usul ile tabir-i caiz ise, usul-i tasnif ile başladı ve muvaffaq da oldu. Zira, asırımız ihtisas ve taqsim-i amâl asırı, muhitimiz teraqqi ve reqabet muhiti olduğından, bu nükte-i hayatiyeyi nazar-i diqqata alan türkler her sınıf ilim içün bir fakülte açaraq işe teşebbüs ettiler.
Nihayet, huquq, edebiyat, ulüm-i diniye, riyaziyat, tabiyat ve tıbbiye kibi beş fakültetten ibaret bir darülfünun-i Osmaniy vücuda ketirdiler. Filvaqi bitaraf bir nazar ile baqılırsa, İstanbul darülfünunı Şarq ile Ğarbın bu eki yüksek medeniyetin ulüm ve edebiyatı, ve felsefesini, ahlâq ve faziletini o muhteşem ve aliy saqfınıñ lâhutiy kölgeleri altında yaşatan bir meva-yi ilim ve irfandır.
Şöyle ki, huquq fakültesinde arap huquqı ne derece diqqat ve ehemmiyetle tetqiq ve tahsil olunıyursa, Ğarp huquqı da aynı derece-i ihtimâmle tahsil olunıyur. Orada Numan ibn Sabitler, İhtiram Şafiyler ne derin bir hürmet ile mütalaa olunıyursa, Monteskyoler de, Lombrozolar da kemâl-i taqdirle taqip olunıyurlar. Soñra, edebiyat şubesinde arap, türk şairleri acem edipleri nasıl bir ihtiramle tahsil olnuyurlarsa, Ğarbıñ da eñ yüksek simaları, fazıl ve meşhur edipleri aynı sitayişle tedris olunıyurlar.
Tarih ve tarih-i edebiyat da öyle… Hatta ulüm-i diniye şubesinde bile bir taraftan islâm felsefesi tedris olunırken, diger bir saatte felsefe-i Ğarbiyeniñ bütün safahatı, bütün esasatı ile beraber talebeye taqrir olunıyur. Riyaziyat, tabiyat şubeleri de böyle… İşte, türkler kendi medreselerini bu yolda islâh ettiler. Hem de mekâtip-i iptidaiyeleriyle beraber islâh eylediler. Çünki bu asırın milletleri artıq onsuz yaşayamazlardı. O, bir ihtiyac-i qatiy edi. Böyle medreselerini islâh eylemek – türk milletiniñ mevcudiyetini temin eylemek edi. Biz tatarların ise medreselerimizi islâh eylemeye türklerden qat-qat ziyade ihtiyacımız var. Bugün biz medreselerimizi, o yekâne müessese-i ilmiyelerimizi islâh etmez isek, yarın bir millet olaraq yaşarız, deyemiyurım. Binaenaleyh, bugün bu devir-i hürriyette biz her şeyden muqaddem – medreselerimizi islâh etmeliyiz. Ve buña da türklerin tabir-i digerle maqam-ı hilâfetin ketmiş olduğı tariq ile başlamalıyız. Artıq izaa-ı vaqıt etmeden, biz Rusiye müslümanları bir İslâm darülfünunı tesis eylemeliyiz.
Şimdi size biraz da bu darülfünunıñ dört şubesinden her biriniñ bizim içün ne derece elzem olduğını muhtasaran arz ediyim.
Yigirmi yedi fevral inqılâbı bize büyük bir haqiqat ögretti:
Yoqluq… Evet, bu derece yoq, bu qadar faqır olduğımızı asla zann etmeyurdım! Bizde hiç bir şeyi yoqmuş. Ne muallim var, ne muqtasit var, ne huquq alimi var, ve ne de din uleması mevcut… Yoq, yoq, yoq… Bu umumiy yoqluqlardan hususiy bir varlıq çıqarmaq lâzım. Yoqluqlar her şeyden ziyade iş başına vardığımız zaman añlaşılıyurdı.
Meselâ, Qırım Mahkeme-i Şeriyesine tabi komitetlerden, cemiyet-i hayriye idarelerinden ve saireden aldığım bir çoq arizalar var. Hepsinden Mahkeme-i Şeriyeniñ maarif komissiyasından muallim isteyurlar. Hem yalıñız bir muallim degil, belki arizada üç-beş, hatta yigirmi muallim isteyeni bile var. Zira, Mahkeme-i Şeriyeye tabi öyle komiteler var ki, yigirmi beş-otuz qaryeniñ ittihatı ile meydana kelmiş olduğından, her qaryeniñ bir muallim talap etmeye haqqı vardır. Faqat muallim nerde? Muallimin ve muallimat kursları açtıq. Eki yüz elli qadar muallim ve muallimeler bir arada bir buçuq ay qadar tahsilde bulundılar. Faqat, kurslardan muallim unvan-ı celilni ihraz ederek, imtihan qazanacaq efendilerin sayısı pek az olacağını şimdiden söyleyebilirim. Binaenaleyh, bir darülmuallimin, bir ilim usul-i tedris mektebiniñ pek lâzım olduğına her kes qani.
Soñra, Mahkeme-i Şeriyelerden her biri cüziy bir imtihan ile cami huddamlarını muayeneye celp edecek olursaq, her müftilik dairesinde bir qaç mescitten maada bütün mabetlerin imamsız, hatipsiz, hatta muezzinsiz qalacağına qanaatım var. O zaman hepsi resmen qapanmaq iqtiza edecek. Bugün ise manen mesdud demektir. Binaenaleyh, huddamlar ve ulüm-i diniye muallimleri yetiştirmek içün bir ulüm-i diniye fakültesine ihtyac var.
Diger cihetten idadiy mekteplerimizde ve orta derecedeki medreselerimizde lisan, edebiyat ve tarih dersleri tedris edebilecek muallimler mevcut olmadığı kibi, lisan, edebiyat ve tarih-i milliyeniñ teraqqisine hızmet edebilecek derecede tahsil kören erbap-i qalem de soñ derece az. Lisansız, edebiyatsız, tarihsız bir millet tasavvur olunamaz. Faqat, Huda-yı nabit bir qaç muharrirlerimiz bulunmamış olsa edi, tarih-i beşerin eñ qıymetli daqiqalarında bu inqılâp devrinde tilsiz, matbuatsız qalacaqtıq. İşte, bu hallar bize darülfünun edebiyat şubesiniñ ne qadar lâzım olduğını isbat ediyu.
Nihayet, şu resikârinde bulundığımız Mahkeme-i Şeriyelerin ahvalına atıf nazar edelim.
Bir milletin ilime ne derece ihtiyacı var ise, o millet adalete dahi o qadar muhtacdır. Zaten, tatar milletiniñ zevâl ve inhitatına sebep bir taraftan ilmin mefqudiyeti olmuş ise, diger cihetten ilimle beraber adaletiñ de ortadan qalqmasıdır. Mahkemesiz bir devlet payidar olamadığı kibi, Mahkeme-i Şeriyesin de huquq-i islâmiye, adalet-i şeriye yaşatmayan bir heyet-i islâmiye de türk olsun tatar, arap ne olursa olsun, teali edemez. Bilakis nihayet mahv olur, munqarız olur, silinir giter. Lâkin maatteessüf, huquq-ı islâmiyeyi ihata eden ve usul-i vech ile bilfiil tatbiq ederek, bir i’lâm tanzim edebilecek qadılar – bizim Mahkeme-i Şeriyeler nezdinde pek az, soñ derece nadir. Bugün bir taraftan Şarq, diger cihetten Ğarp nazariyat-i huquqiye ve ictimaiyesine tevfiqan icra-yi adalet edecek hükkâm-i şeriyemizin ğayr-ı kâfi derecede olduğı maatteessüf itirafa mecburız. Binaenaleyh, biz istiqbalde Mahkeme-i Şeriyemiz içinde meslekniñ erbabı bulunan qadılar ve bu Mahkeme-i Şeriye ve İdare-i Milliyeniñ resikârlerinde huquq-ı islâmiye ve Ğarbiyeye bihaq aşna muqtedir müftiler ve sair milliyet huddamları körmek isteyursaq, ve böylelikle muqadderat-i milliyemizi daha qaviy, daha itimatlı ellere vermek endişesiyle çırpınıyursaq, bugünden itibaren milletimiz içün bir huquq şubesiniñ küşadına qarar vermemiz elzem olduğı qatiyen tezahür eder.
Faqat, şurası şayan diqqattır ki, Qırım yahut Ufa veya da Qafkas Mahkeme-i Şeriyelerinden her biri yalıñız başına bu dört fakülteniñ hepsini birden degil, hatta yalıñız birini ayırı olaraq bile açmaq isterse, kerek manen ve kerek maddeten iqtidarınıñ haricindedir. Lâkin toptan olaraq teşebbüs olunırsa, yani bu üç Mahkeme-i Şeriye böyle bir darülfünun tesisine müctemien teşebbüs eder de müttehiden yaşatırlarsa, mesele qat-qat kesp-i sühulet eder. Cihet-i maliyece büyük bir miqdar-i iqtisat olduğı kibi, cihet-i ilmiyece de azim bir qolaylıq olacağından şimdilik hiç olmazsa, bu arz etmiş olduğım dört şubeden ibaret olan bir darülfünunıñ teşkili mümkün olabilir. Yani böyle müttehiden tesis olunacaq bir müessese-i ilmiye de para cihetinden sühulet bulacağımız kibi Ufa, Qırım, Qafkas müftilikleri dairesinde her birinden üçer-beşer dane olsun professorlıq iqtidar-i ilmiyisi haiz olanlar bulunmazsa da, bir derece ilmine itimat olunabilecek muallimler bulunır. Ve bunların heyet-i ilmiyesi teşkil olunabilirdi. Bu kâfi olmadığı taqdirde başqa milletlerden, başqa memleketlerden de muallimleri, yahut professorları celp ederek, bu medrese-i aliyeye lâzım olan heyet-i ilmiyeyi muhafaza etmek bihaq mümkün olurdı. İşte, biz Ufa, Qırım, Qafkas Mahkeme-i Şeriyeleriniñ heyet-i müttehidesi bu suretle yalıñız bir medrese-i aliye meydana ketirsek, baqiy qalan yüzlerle medreselerin islâhatı da iptidaiy yahut taliy derecede olsun, mahalliy idareler ve Mahkeme-i Şeriyeler nezdinde bulunan hususiy maarif komissiyaları derahde edebilirlerdi. Ve böylelikle umum Rusiye müslümanlarınıñ Mahkeme-i Şeriyeleri maqam-i muallalarından kendi milletine her suretle yed-maarifini uzatmış olurdı. Nihayet deyecegim ki, biz otuz milyonlıq Rusiye müslümanları iş yapmaq, ittihat etmek isteyursaq – semada, suv üzerinde degil, qarada, yerde iş üzerinde birleşmeliyiz ve bu ittihadımıza keniş ve muqaddes bir zemin olmaq üzerede maarif-i milliyemizin validesi olacaq bir İslâm Darülfünunı tesisine qarar vermeliyiz. İşte tekliflerim bu. Tekliflerimin bu heyet-i mühteremede reye vaz edilerek hal olunmasını mühterem reis efendiden istirham eylerim.
17 İyün (Haziran), sene 1917.
