E. Feyzi. Millet. 1918.
(I)
Turan ırqınıñ, İslâm unsurınıñ şimdiye qadar ihmâl ettigi, unuttığı hayatiy meselelerinden biri, ve belki, eñ birincisi – iqtisadiy hayatı edi. Bütün hayat, bütün siyaset, bütün diplomasi bu mesele üzerine qurulurken, onlar bundan habersiz ediler. Dünya qurulalı beri müthiş qanlı qavğalar oldu keçti ve dört seneyi mütecaviz bir zamandan beri de qıyametler qoptu, katastroflar oldu gitti. Lâkin onlar yine bunuñ sebep ve hikmetini añlayamadılar.
O cehennemiy ateşlere qoyun sürüleri kibi haydandılar, atıldılar. O esnada öyle hallar oldu, öyle levhalar qarşusında qalındı ki, buña acınmamaq, buña közyaş dökmemek qabil degildir. Eki muhasım tarafta qalan qan ve din qardaşlarımız biri-birilerini boğazlıyur, süngülleyur ve bunuñ ile bütün qardaşlıq, bütün dindaşlıq hisslerini, emellerini haqaret ile çığneyurdılar da aralarından hiç biriniñ: “Ne içün bu haqaretler, ne içün bu mahviyetler?!.” Yollu nidası, sesi eşitilmeyurdı.
Evet, tekrar edeyurız. Turan, İslâm alemi bu qıyametin haqiqiy sebebini añlayamamıştı. Bu ateş, bu yaqıcı, qavurıyıcı ateş Ğarbın eki büyük devletiniñ iqtisadiy tefavvuq davasından çıqtı. Yine onların diplomatları, politikacıları tesiriyle ötekilere de sirayet etti. Hele o hissesiz, günâhsız Turan, İslâm alemi o ateş içinde bir “hiç” içün yandı qavurıldı.
Körüleyur ya, bu zikr ettiklerimiz hep iqtisadiy meselelerin doğurdığı şeyler, bundan bir başqa bir sebep aramayalım. Başqa sebepler de olsa, onlar bunuñ yanında kölgede qalırlar. Bu haqiqatı, bu hayatiy meseleyi eyice añlamalıyız. Añlamalıyız da, bu oğurda yapılacaq teşkilâta sarılmalıyız. Bilmeli, inanmalıyız ki, iqtisadiy hayatımız ancaq bu suretle hulâsa yüz tutabilir.
Tabiat ve hayatta her hareket bir sükünet, her sükünet bir hareketle, her iqbal bir idbar , her idbar bir iqballe neticelenir. Hikmet ve felsefesine qanaatımız olduğı içün Turan, İslâm aleminiñ başına kelen bu soñ felâketiniñ de selâmetle neticelenecegine iman edenlerdeniz.
Onuñ içün bundan böyle onlarda eski qurun-i vüsta ticaretini bıraqıp Ğarplıların, medeniy qavımların yeñi usul ticaretini kendilerine sanat edineceklerdir. Buña şüphemiz yoq.
Osmanlı mülkünde, Qafqas diyarında, İdil boyundaki qan ve din qardaşlarımızın iqtisadiy teşkilâtını eşidüp sevinirken, bugün Qırım qıtasındaki halqımızın da onuñ ehemmiyetini taqdir ederek, davet edilen milliy iqtisadiy Syezdde isbat-i vücut ettiklerini kördükte, sevincimizden bize keniş salonlar tar keldi.
Bu hal bize milletin öz menfatını tanıp ehemmiyet verdigini, kendisi içün samimiy çalışanların sözlerini diñleyerek, eserlerine itba ettiklerini bir qat daha isbat etti. Sözün qısası, millet haq yoldan ayrılmayacaq, tek amile, hulüsı ile o yolu kösteren olsun.
(II)
İqtisadiy teşkilâtımızın meydana kelmesi içün yurdumızın her taraftan davet edilen muhterem vekillerimiz oktâbrin on birinci perşembe künü Milliy İdareye mandatları ile kelmişler, qayd edilmişlerdi. Vekillerin qıymetli vaqıtları zayi olmaması içün, o gün aqşamleyin saat yedide içtima -i aqd edilecegi kendilerine bildirilmiş ve o vaqıt Milliy İdareniñ muhterem Parlamento salonında içtima edilmişti.
Bu içtima milletin tarihine yazılmaya lâyıq bir içtima edi. Çünki millet o gün haqiqiy hakimiyete doğru qararını vermek ve bu oğurda ilk adımını atmaq içün oraya kelmiş edi. Bu sevinçli hareket, bu şevqlı teşebbüs ne qadar taqdirler, tahminlerle yad edilse yeri vardır.
Lâkin, bir taraftan postaların istizamsızlığından Hariciye müdiriyetiniñ gönderdigi davetiyelerin bazı yerlerde vaqtı ile alınmaması, diger taraftan da mahalliy saylavların meşğuliyetlerin, hastalıqların zuhur etmesi yüzünden vekillerin bir haylisiniñ kelmedigi körüldi. Bunuñ üzerine diger vekillerin de kelip yetişebilecekleri mülâhazasına mebni meclisin resmen açılması ekseriyetara ile ferdası künü ögleden soñra, saat ekiye bıraqıldı.
Aqşam, içtima hususiy surette keçti. Vekillerin hususiy körüşmelerinden soñra içtimaiden bilistifade milliy teşkilât-i iqtisadiye içün doklada dair umumiy bir fikir ve mutalaa ettik. Saat doquz keçiyurdı, sözümize hitam verdik, dağıldıq.
Ekinci kün, yani oktâbrin on ekinci, cuma künü muqarrer olan vaqıtta bittekrar içtima edildi. Beklenilen vekillerin bazısı kelmiş. Kelip yetişmeyenlerin yerine o mahallerin hariciye vekilleri bizzat kelip yetişmişlerdi. Evvelâ meclisi idare etmek içün prezidyum saylanması qararlaştırıldı. Müteaqiben Rüstem efendi Ahmedov reis saylandı ise de, diger bir içtimadan vaqıt bulup kelmediginden, yerine Ahmet efendi Hattatov intihap edildi. Faqat, ekinciniñ de mazeret beyan etmesi üzerine ekseriyetara ile hariciye müdir muavini Muhtar efendi Hayreddinov reis, Kemal efendi Serveriy de sekretar saylandıqtan soñra, meclis resmen Muhtar efendiniñ riyaseti altında açıldı.
Reis ruzname-i müzakeratta kösterildigi vechile evvelâ bu içtimadan maqsat ne olduğına dair beyan-i fikir etti. Soñra söz Milliy İdare baş müdiri Hilmiy efendiye verildi. Hilmiy efendi kürsü-i hitabete çıqtı. Milliy İdareniñ deruhde ettigi vazifelerin tarihçesinden bahis açaraq, bugünki hal ve mevqiyi etraflı bir surette beyan etti. Bunu müteaqip, söz Cafer efendi Seydahmede verildi. Cafer efendi harbiy, dahiliy siyasetten bahs ettigi beyanatını qaviy bir iman ile bildirdi. Ruhları köterilen vekiller Cafer efendiyi alqışlamaqtan kendilerini alamadılar.
Reis tarafından on beş daqiqalıq bir nutqundan soñra, bu muharrir-i aciz tarafından qaleme alınan iqtisadiy bir teşkilâta ait dokladın muhteviyatı arz edildi. Pratik ciheti kösterilerek, hariciye müdiriyeti tarafından intihap edilecek bilgili, tecribeli kimselerden müteşekkil bir teşebbüs komisyonınıñ meydana kelmesi teklif edilip qabul edildi.
Saat yediye kelmişti. Reis tarafından içtimain oktâbrin on üçünci künü, saat onda olması teklif edildi. Teklif ekseriyetle qabul edildi. Bu suretle birinci meclise nihayet verildi.
Ekinci meclise yine Muhtar efendiniñ riyaseti altında vaqıt-i muayeninde açıldı. Söz reis tarafından Milliy Bank haqqındaki doklad içün yine acizlerine verilmiş edi. Bankanıñ lüzumından, ketirecegi faydasından hele bu sırada açılmasınıñ vücubından keniş bir surette bahs edildikten soñra, reis efendi de bazı izahat ile onu taqviye etti.
Bundan soñra Gözleve – Or demiryolu meselesine keçildi. Bir hayli müzakereden soñra, meclis qapatılmadan aşağıdaki şu qarar ittihaz edildi:
Şimdiki halda Qırımda bulunan iaşe müeseseleriniñ Tatar halqına keregi kibi yardım edememesinden ehali bir çoq kerek, eñ kerekli şeylerinden mahrum qaldığından, tez bir zamanda keniş huquqlı bir “Tatar İaşe Kooperativ”i meydana ketirilmesi hususında tedbirler ittihaz edilmesini istirham etmek.
Vekiller şeherlerine vardıqtan soñra, meclis-i müşaverede müzakere olunan meselelerden ve bu hususta söylenmiş fikirlerden ehaliye malümat verip, bugüne qadar iqtisadiy teşkilâtı olmayan yerlerde şimdiden lâzım olan muhtelif teşkilât-i iqtisadiyeyi vücuda ketirmek çaresine baqmaq.
Bulundıqları yerlerde ve bilhassa köylerde kooperativ şirketleri teşkiline bir añ evvel başlamaq.
Şeherlerde her sınıf-i amele ve sanatkârlar içün isaf ittifaqları vücuda ketirmek.
Hal-hazırda amele ve sanatkârlar ittifaqları olan yerlerde “профсоюз” meydana ketirmek.
Bu kibi teşkilâtı vücuda ketirmek içün lâzım kelen rehberligi yapmaq, umumiy nizamnameleri tertip ve tanzim etmek içün Milliy İdareniñ Hariciye Müdiriyeti nezdinde mütehassıslardan ibaret bir komisyon teşkil edilmesini milliy idareden rica etmek.
