Lâyiha

N. Çelebicihan. Millet. 1917.

Müfti Çelebicihan efendiniñ qaza ve volostlarda açılacaq iptidaiy ve rüşdiy nümune mektepleri içün İcra Komitetiniñ 25 ağustos, 1917 sene ictima-i umumiyesinde qıraet olundıqtan soñra Meclisin tasdığından keçen lâyihasınıñ suretidir.

Efendiler!
Tahsil mevsimi hulül etti. Mektepler açılmaq iqtiza ediyur, evlât vatannıñ faqır-zengin, küçük-büyük, hepsiniñ enzarı ilim ocaqlarına münatif baqıyurlar… Bugün millet başında bulunanlardan ilim, hüner, terbiye, marifet bekleyurlar. Sabırsızlıq ile bekleyur, bu haq meşrualarını talap ediyurlar. Evet, biz milletin saha-i medeniyette derece-i teraqqisi quvve-i maddiyesiniñ yükselmesiyle degil, belki quvve-i maneviyesiniñ tealisiyle mütenasiptir. İnsanları mesut eden müesseseler altın, kümüş ve demir madenleriniñ derin ve muzlim quyuları degil, belki ilim ocaqları, sanat menbaları olan mektepler ve medreselerdir.

Bugün etrafımızı ihata eden ateş, qan, demir dalğaları ile çarpışırken, afaq-ı siyasiyemizi qaplayan qara ve mahuf sisler arasında bogulırken bile, biz yine tatarlara mahsus bir metanet-i ruhiye ile maarif-i umumiye zıncırlarına sarılmamız icap ediyurız. Hepimiz biliriz ki, keçirmekte olduğımız siyasiy, içtimaiy ve hatta maliy buhranlar içinde ilim ocaqlarını tutaştırabilmek qolay degildir. Belki tasavvur olundığından da fazla ağır bir meseledir. Lâkin milletlerin seciye-i asliyesi, asalet-i tabiyesi ve qudret-i ahlâqiyesi huzurında egilmeyecek, mağlüp olmayacaq hiç bir mania mevcut degildir. İşte ben, tatar millet-i necibesiniñ tabiatında meknuz olan metanet-i ruhiyeye, ruhaniy quvvetlere itimat ederek, mülkümizi tehdit eden siyah ve qızğın felâketler arasında bile bugün Mahkeme-i Şeriyeniñ, Qırım Müslüman Komitesiniñ ve bütün qırımtatarınıñ nazar diqqatını mekteplere, hele mekâtip-i iptidaiyemize celp etmek isteyurım. İnkâr olunmaz bir haqiqattır ki, Qırım Müslüman İcra Komitesi iş başına keçtikten beri eski ve muqaddes bir idealı olan maarif-i milliye meselesiyle oğraştı. Ve bu aliy ğaye-i hayaliyeleri içün biñlerce rubleler, haftalar, aylar ile vaqıtlar sarf ettiler, evet bir çoq hazırlıqlarda bulundılar. Faqat, bu sırf nazarı bir hazırlıq edi. Yani programmalar ve nizamnameler tertibi, muallimler ihzarı ve istatistik cemi kibi bir taqım idadiy meseleler edi. Şimdi ise icra vaqtı keldi. Hatta keçiyur bile. Millet Mahkeme-i Şeriyeden, İcraaat Komitesinden mektep isteyur, muallim isteyur, ilim ve terbiye isteyur… Qırımın her tarafından her kün, her saat vürut eden yüzlerle arizalar Mahkeme-i Şeriyeniñ ve Qırım Müslüman İcra Komitesiniñ bugün bütün faalini iptidaiy mektepler dairesinde toplamasını emir ediyur. Kendi Mahkeme-i Şeriyesinden, İcraat Komitesinden hiç bir şey acımayan millet, bu aña qadar biñlerle maddiy ve maneviy fedakârlıqların bulunan qırımtatar. Elbette o, ümüt-i yekânesi olan müessese-i ilmiyeden kendisiniñ eñ büyük ve eñ mübrem bir ihtiyacını kendisiniñ hayatı qadar lüzum olan ilim ve irfanı beklemeye biñ defa haqlıdır.

Qırımın her tarafından her kün, her saat vürut eden yüzlerle arizalar Mahkeme-i Şeriyeniñ ve Qırım Müslüman İcra Komitesiniñ bugün bütün faalini iptidaiy mektepler dairesinde toplamasını emir ediyur. Kendi Mahkeme-i Şeriyesinden, İcraat Komitesinden hiç bir şey acımayan millet, bu aña qadar biñlerle maddiy ve maneviy fedakârlıqların bulunan qırımtatar.

Faqat, bu haqlı talaplara, yüksek samimiy emellere qarşı ben kerek size ve kerek mühterem tatar milletine maatteessüf evvelâ: eñ acı bir haqiqatı söylemek mecburiyetinde bulunıyurım. Ve bu esef-âver haqiqat-i hayatiyesi size beyan etmeyi vazife-i vicdaniyem biliyurım.
Ve açıqtan açığa deyurım ki: “Maarif-i umumiye meselesinde Mahkeme-i Şeriye ve Qırım Müslüman İcraat Komitesi ilân-ı iflâs ediyur”. Çünki muallim yoq, çünki bu sene yaz kurslarında devam ederek, muallimlik sanatına kesp-i liyaqat eden muallim ve muallimeler qırımtatarlarnıñ ihtiyacat-ı ilmiyesine nisbeten azim ve müthiş bir hiçlik teşkil ediyur.
Orenburg, Qazan ve Ufa muallimlerinden yigirmi efendi ve hanımlara telegraf verdik, Qafkasda bildigimiz muallim ve muallime efendilere Qırım mektepleriniñ ahval-i perişanisini musavver mektuplar yazaraq, imdadımıza yetişmelerini istirhamda bulundıq. Faqat, maatteessüf halâ hiç birisinden cevap-ı muvaffaqat alamayurız. Alsaq bile, oradan kelecek yigirmi beş-otuz muallim ile Qırımın üç yüz elli muallime olan ihtiyacat-i ilmiyesi teskin olunamazdı. Bugün elimizde bulunan doqsan muallime yigirmi beş muallimin daha ilâvesiyle mekâtip-i iptidaiyemizi ihya edemeyecegiz. Onu mahküm olduğı zülmet ve cehalet pancalarından böylelikle azat etmek mümkün degildir. Bu bir haqiqattır. Baña bu qara haberi söyleyebilmek pek ağır edi. Ağır ve acı olsa da, asırlardan beri eñ büyük mahrumiyetleri ve eñ müthiş ve siyah felâketleri iftiham edekelen tatar milletiniñ bugün bu qatiy ve açıq haqiqatın qarşusında dahi metanetini muhafaza ederek, zülmet ve cehalet ordusı ile fedakârane bir surette mübarezeden asla qaçmayacağına qatiyen eminim. Ve buña bütün varlığım ile emin olduğım içün millete:

Yükseltmeliyiz, yükseltmeliyiz de bu müthiş azlıqtan şayan-i taqdir bir varlıq, bir mevcüdiyet-i ilmiye tevellüt etmeliyiz. Ve bu ğaye-i muqaddesemize vasıl olsa bilmemiz içün de atiydeki beş maddeniñ heyet-i muhteremiñiz tarafından qabul olunmasını teklif ediyurım…

“Muallim yoq, hem de pek yaqın senelerde olmayacaq”, deye vaziyet-i ilmiyemizden bir añ evvel beyanatta bulunmayı kendim içün eñ büyük bir vazife tanıdım. Muallim yoq, evet, bu bir haqiqat… Lakin böyle olmaq ile beraber maarif-i umumiye hususında hiç bir teşebbüste bulunmamaq iqtiza etmez. Hiç bir tedbir-i ittihaz etmemek caiz degildir. Binaenaleyh, bugün mevcut olan muallimler iqtisat edilmelidir. Nizam ve intizama tabi tutulmalıdır ve memleketin her köşesine, az olsa da, ilmin ve usul-ı tedrisin emir ettigi muntazam nümune mektepleri” açaraq, intizam ve tehnika sayesinde kemmiyeten az ve küçük faqat, ruhen pek büyük olan muallimin ordusınıñ iqtidar-i tedris ve terbiyelerini tezyit ve tekessür etmeliyiz. Yükseltmeliyiz, yükseltmeliyiz de bu müthiş azlıqtan şayan-i taqdir bir varlıq, bir mevcüdiyet-i ilmiye tevellüt etmeliyiz. Ve bu ğaye-i muqaddesemize vasıl olsa bilmemiz içün de atiydeki beş maddeniñ heyet-i muhteremiñiz tarafından qabul olunmasını teklif ediyurım.

Evvelâ, Mahkeme-i Şeriye Qırımın beş qazasında nümune olmaq üzere beş rüşdiye mektebi küşat etmelidir. Ve her rüşdiye mektebi nezdinde oña merbut ağustos 20, sene 1917 Mahkeme-i Şeriyeniñ Maarif Komissiyası tarafından tanzim ve neşir olunan programma mücibince bir iptidaiye mektebi açmalıdır.
Sâniyen , beş rüşdiye ve oña merbut olan iptidaiyelerde istihdam olunacaq milliy muallimlerin maaşlarını Mahkeme-i Şeriye; Evqaf-ı İslâmiye, Milliy Fondu ve Aşır-Zekât Kassasından tediye etmelidir. Rusça muallimlerin maaşını ise zemstvo ve belediye idarelerinden talap ederek almalıdır. Belediye ve zemstvo kassalarından lâzım kelen meblağ istifa olunmadığı taqdirde, rusça muallimlerin maaşın da Mahkeme-i Şeriye balâde zikr olunan menbalardan tediye etmelidir.

Muallimlerin maaşından maada, bu beş rüşdiye ve iptidaiyeniñ bütün sair masarifat-ı idariyesi cemaat, cemiyet-i hayriye, mahalliy müslüman komiteleri tarafından temin edilmelidir. Cemaat ve komiteler ise bu meblâğı zemstvolar idaresinden ahiz etmelidirler.

Muallimlerin maaşından maada, bu beş rüşdiye ve iptidaiyeniñ bütün sair masarifat-ı idariyesi cemaat, cemiyet-i hayriye, mahalliy müslüman komiteleri tarafından temin edilmelidir. Cemaat ve komiteler ise bu meblâğı zemstvolar idaresinden ahiz etmelidirler. Şayet cemaat, cemiyet-i hayriyeler ve mahalliy müslüman komiteleri kendi hisselerine isbat eden mektebin masarifat-ı idariyesini tediyede izhar-ı acz ederlerse, mezkür masarifi dahi kerek Mahkeme-i Şeriye bizzat kendisi ve kerek zemstvo ve belediyeler kassasından tediyeye mecbur olmalıdır.
Salisen , Mahkeme-i Şeriye beş qazanıñ her volostında ağustos 20 programması mücibince birer nümune-i iptidaiye mektebi açmalıdır. Yalıñız Yalta qazasınıñ her volostında ekişer nümune-i iptidaiye tesis edilmelidir. Ve bu mekteplerde istihdam olunan bir tatarca muallimin maaşını Mahkeme-i Şeriye tediye etmelidir. Rusça muallimin maaşı zemstvolardan ahiz olunmalılar. Diger tatarca muallimiyle mektebin sair masarifini cemaat, cemiyet-i hayriyeler ve mahalliy müslüman komiteleri temin eylemelidirler.

Rabian, Mahkeme-i Şeriyeniñ Maarif Komissiyasında imtihan tutaraq, şehadetname ahiz eden muallim efendileri Mahkeme-i Şeriye taht-ı inhisara almalıdır.
Muallimleri sevq ve taqsim hususında bir “distsiplina”ya, bir intizama tabi tutmalıdır. Yani elde mevcut olan muallim efendileri her istenilen köye sevq etmeyup, belki soñ derece iqtisat ederek, evvelâ Mahkeme-i Şeriyeniñ tertip ve teşkil ettigi ve kendi şiraze-i maarifi dahiline almış olduğı mekâtip-i rüşdiye ve iptidaiye nümune mekteplerinden lâzım olanlarına taqsim ve irsal edilmelidir. Bunlardan baqıy qalan muallimler eñ lâzım olan noqtalarda hususiy müteşebbisler tarafından küşat edilen mekteplere gönderilmelidirler. Yoqsa böyle “distsiplina” intizam, ittihaz olunmazsa, muallim efendiler her istenilen köylerin, mekteplerin davetiyle icabet ederek kirer. Ğayr-ı muntazam bir surette icra-i sanat ederlerse, bundan ne taht-ı terbiyelerine almış olduqları evlât Vatan-ı ilmiy bir tahsil ve terbiye iktisap edebilir. Ve ne de birinci maddede beyan olundığı vecihle tesis edilmesi mutasavvur olan rüşdiyelerden, nümune mekteplerden bir fayda doğmaz. Çünki elde bulunan muallimler böyle adem-i iqtisat ve adem-i intizam Qırımın her tarafına başı bozuq bir surette dağılup gidecek olursa, zaten doqsan adedi tecavüz edemeyen bir aqliyet hiç bir işe yaramadıqtan soñra nihayet, beş muallime ihtiyacı olan rüşdiye ve volost iptidaiy nümune mektepleri de açılmayaraq qalır.
Evet, bütün muallimler hayatında böyle bir inhisar, böyle bir iqtisat, bir intizam vaz olunmazsa, intizamsızlıq sayesinde eñ az bir düşman ile bile muqavemet edemeyerek, mahv ve münhezim olan perişan ordular kibi, biz qırımlılar da cehalet ve nadanlıq ile yıqılır, perişan olur, mağlüp olup gideriz.
Hamisen , Mahkeme-i Şeriye tarafından balâde arz olunan nümune mekteplerinde ve sair mekâtip-i hususiyede istihdam olunan milliy muallimlere evvelâ: rusça muallimlerin maaşından 25 protsent fazla maaş itâ olunmalı. Saniyen, her muallim yigirmi sene istihdam olundıqtan soñra teqaüt maaşına kesp-i istihqaq etmeli. Hasta olundığı taqdirde on sene soñra teqaüt almalıdır. Salisen: teqaüt ve hasta zamanlarınıñ maaşı hızmeti zamanlarında aldığı maaştan az olmamalı. Rabian, tatar milliy muallimleri de sair zemstvo ve belediye muallimleriyle aynı huquqa malik olmalıdırlar.
Sadisen , 1’nci ve 2’nci maddelerde beyan olunan rüşdiye ve iptidaiye nümune mektepleri oktâbr 1, sene 1917 tarihinden keç qalmayaraq küşat edilmelidir.