Cemil Buzlu, “Tiyatro Haqqında”, İleri, I/36 (Fevral 1929), s. 6-8.
Tiyatronıñ özüne mahsus bir tarihi vardır. Bu tarih sınıfların küreş tarihinen ayrılmayacaq bir surette bağlıdır. Çünki tiyatrolar yalıñız eğlence yeri olmayup bir de küreş yerleridir. Her sınıf siyasiy, iqtisadiy sahalarda hakim olmaq istedigi kibi, nefis sanat ve nefis sanatın bir parçası olğan tiyatroyi da elinde tutmaq ister.
Tiyatroğa bundan başqa bir baqış ise meselege üstten yanaşmaq demekdir. Tatar tiyatrosınıñ keçken hayatına bir köz kezdirecek olursaq, o zaman biz sınıflar arasında olğan küreşnin, bütün ma’nasile tiyatro sahasında çıqqanını körermiz. Mesela Ümer İpçi arqadaş İleri jurnalınıñ 10-ncı numerosında tatar tiyatrosı haqqındaki maqalesinde bu küreşi şöyle köstere. “1917 senesi Bağçasarayda bir temaşa bergende, sahnada hasta rolini oynağan bir arqadaşın boynına taqılğan duvanı, cıqarıb atması ve orada sarıqlı bir mollanıñ gerinmesi halqnı acuvlandırğan ve şamata cırqarğan edi”. Böyle bir hadise yalıñız halqın cahilligile bağlı degilde, onıñ daha derin sebeleri vardır.
Tatar tiatrosınıñ inqılabdan evvelki tarihi Qırım’daki “usul cedid”, yani Qırım tatar burjuvaziyasınıñ hareketile sıqı bağlıdır. Bu hareketin başında kadet İsmail Gasprinskiy turmaqda edi.
Çarizm qanatı dibinde özine sıcaq bir yer, yani mırzaların, molların yerine keçmek içün olğan bu hareketi burjuvaziya ile birlikde ufaq burjuvaziya intelegentsiyası da selamlamaqda ve bu hareket tiyatroyi da öz elinde “silah muqabilinde” qullanmaqda edi.
Lakin Terciman sahifelerinden, usul cedid mekteblerinden, hususile tiyatrodan tışqa cıqmağan bu hareket keniş işi ve köyli massasını qanaatlendirmekden uzaq edi. Bu hareket tiyatroğa öz tamırlarını atmaq içün bütün quvvetile çalışdı ise de Ümer İpci arqadaşın mezkür İleri jurnaliniñ ayni numerusındaki “Tiyatromız” makalesindeki 1917 senesi halq temaşalarımızı böyle qarşılar ediler, ya şimdi?
Şimdi ise bam-başqa, mesele aksine çevrildi.
Halqda edebiy, Sanayı nefise hisleri uyandı, terbiyelendi, dua ve mollaların hastalarğa verilgen zararını anladı demesi o vaqıtki tiyatro sahasından özlerine göre “inqılab” yapmak itegen ufaq burjua intelegentsiyasınıñ ne qadar biçare ve cansız oldıqlarını köstermekle beraber emekdar massanıñ da bu bir top çaresiz münevverlere nasıl baqıldığını güzel-açıq olaraq köstere.
Qrımda savet hukumetiniñ yerleşmesi, proletariyatın inqılabı tiyatro sahasından başlamayub, siyasiy ve iqtisadiy sahalardan başlaması, yani evvela siyasiy hakimiyeti eline alması, yanı tiyatronıñ doğması içün qaviy temeller hazırladı, yani işi sınıfınıñ Qırımda hakimiyeti eline alması, sosiyalizm qurılışına başlaması, tatar emekdar massasınıñ tatar tiyatrosına yaqınlaşdırdı ve inqılabiy tiyatroyı doğurdı.
Lakin, “Veli İbrahimovşinanıñ Qırımda bir taqım vaqıtler yaşab kelmesi tiyatroğa da öz tesirini kösterdi. Bu meselenıñ sınfiy tarafına baqacaq olsaq Savet Sayuzını başqa yerlerine nisbeten Qırımda quvvetli olğan qulaq ve şeherde nepman tabaqası Veli İbrahimof ve onıñ etrafında toplanğan milliy fırqa qalımtıları tatar tiyatrosını öz tesirlerini yapmağa ve bu tesiri tatar tiyatrosına keçirmek vasıtası olaraq, o vaqıt her savet orqanını bilgen Veli İbrahimovşinanıñ en qaviy merkezlerinden biri olan Mearif komisarlığı başındaki Baliç, Celal Meinof yolbaşcılığı vasıtasile tatar-tiyatrosına soqmağa çalışmaları tesadifiy bir şey olmayub Qırımda sınıfların küreşinde muayyen bir devirin tatar tiyatrosına tesiridir. Tatar tiyatrosınıñ bu zamana kelinçeye qadar repertuarında bir taqım güzel piyesalar olub kelse de (mesela “Razlom” gibi), Leyla ve mecnun, Tahir-Zere Tariq İbni Ziyad, Çorabatır, Köz yaşı çeşmesi ve saire kibi bizim içün faydalı değil, zararlı olğan din ve millet qoqusından arınmayan bir taqım piyesalar da oynalub keldi. Böyle piyesalar “aftorları” tarfından inqılab boyasınen boyalğan ve qızıl birer “qaftan” kidirilmege çalışılqandır.
Lakin bunların içinde ayrım olarak qullanılan qırmızı ve inqılabiy sözleri cıqaracaq olursak onların asıl mündericeleri dar milletcilik qayesi aşlamaqdan ğayrı bir şey degildir.
O vaqıtki tatar tiyatrosı müsülman şarqına öyle bir can aşqınen yapışqan edi ki zan itersin müsülman şarqından ğayrı her bir yer batqan… Egerde bu piyesalar Şarq ve müsülmanlığın içinde qaynap kelen cürüklikleri kösterir ise yene de bir terece taqdir olunurdı, faqat asıl bela şurasında idi ki bunların esaslarında müsülman alemi ve “tatarlığın” “şanlı” tarihinı, dinniñ “şerafetini” kösteren levhaları ile emekdarları zeherlemek işini yapa ediler.
Celal Meinofın yanı açılaraq studiyağa qarşı çıqması da sebebsiz degildi.
O studiyağa kelecek komsomol emekdar, inqılabcı yaşlığın tiyatroda yanılıq doğıracağını anlay ve onlara yumruq endireceklerini duya edi.
Bu son senege, yani Veli İbrahimvşinanıñ ortadan qaldırıla başlamasına qadar tatar tiyatrosınıñ keregi qadar emekdar massağa yaqınlaşamamasında Veli İbrahimvçinada, Baliç ve Celal Meinof yolbaşcılığında aramaq kerekdir.
Çünki, yukarıda kösterildigi kibi tiyatroyi sınfiy küreşden hiçbir türlü ayrıb atmaq mümkin degildir. Tiyatro sınfiy küreşin muayyen bir sahasıdır.
Plehanof bu hususda özinıñ «Французcкaя драматическая литература и Французcкaя живопись XVIII векa с точки зреня социалогии» adındaki qıymetli eserinde sanayı nefise haqqında böyle diy:
“Sanayı nefiseinıñ yaşayışı nasıl aks ettirdigini anlamaq içün hayatın mehanizmasını anlamaq kerek. Medeniy milletlerde ise sınıfların küreşi bu mehanizmada en ehemmiyetli prujinalardan biridir”.
Plehanof bu derin, qıymetli sözleri bize tatar tiyatrosı tarihinıñ ne olğanını bilmek, ögrenmek içün quvvetli bir silah ola bilir. Tatar tiyatrosı şimdiki halında proletaryatın küreşinen sıqı olaraq bağladır. Proletariyatın küreşi ise öyle bir çoqları tarafından zan etilgen kibi adiy bir küreş degildir. Proletariyatın sosiyalizm içün küreşi hayatın bütün sahalarına çayılmaqda ve soqılmaqdadır. Bunı anlamaq ise hayatı anlamamaq demekdir. Tiyatroda oyunların münderecesine artistlerin hareketinde bile sınfiy bir özek vardır.
Bu özegin etrafında artistin hareketleri de döner dolaşır. Artistin oyunı hakim sınıf seyircisinıñ hissine, istegine aks oldımı ne qadar büyük isti’datlı bir aktyor olsa olsın i’tibarını qayıb eter. Mesela, Fransada feodalizm hakimiyeti zamanında aristokratiyanıñ tiyatroğa, artistlernıñ oyına nasıl baqdığını ve onların hislerinin, tiyatroğa nasıl hakim olmaq istedigini köstermek içün Plehanof tarfından ketirilen Eleu Nura Duyeniñ şu laflarını köstereyik: “Biz aktyorların her künki hayattaki laflardan başqa olacaq, yüksek ve sozılıb kitken bir ton ile aytmarını istyimiz. Bu ise pek zor bir maneradır. Lakin en ziyade (достониство) da bundadır. Jestikulatsiya bunıñ kibi olmalı. Çünki, aktyorlarımız her yapqan şeylerinde büyükligi ve yüksekligi acub köstermeliler.” Bu sözlere Plehanof öz tarafından şu lafları qoşa: “O vaqtte tragediya saray aristokratiyası tarafından doğırılğan edi. Onlar böyle “yüksek” ve “büyük” olmasalar bile yapqan hizmetlerinıñ borcı onları böyle köstermege mecbur ete edi”. Tabi’ıy oyun ise aristokrat estetikasına qat’ıy olaraq qarşı edi. Bunlar bize tiyatro sanatında hakim sınıfın rolini açıq olaraq köstere.
Fransa aristokratiyasınıñ hakimiyeti zamanında Şekspirin “Hamlet”ini bu piyesada, “вульгарность” pek çoq. “Buna benzer aşağı sögüşlernen bu yüksek qıymetli piyesayi sögmeleri de sanata sınfiy baqış ispat ete. Çünki bu piyesa o vaqıtki hakim sınıfın hislerine sınfi menfa’atlarına aks edi.
Fransa inqılabı arefesinde o vaqıt inqılabcı Fransız burjuazyası özine mahsus aristokratiya tragediyasına qarşı “HVIII asrın otuzıncı senelerinde köz yaşlı komediya adında yanı edebiy janr meydane kelerek büyük (uspeh) qazana…” bunı isbat etmek içün Getnerge muracaat eteyik.
Getner özinıñ fransız edebiyatınıñ tarihinda köz yaşlı komediyanıñ fransız burjuazyasınıñ ösüvinden kelib çıqqanıñ söyley. Burjuazyanıñ ösüvi ise her bir başqa sınıf kibi yalıñız cem’iyetin iqtisadiy ösüvi ile anlatıla bilir (Plehanof cild XIV sahife 101)
Tatar tiyatrosınıñ tarıhina da böyle bir köznen baqmaq kerekdir. Oktabrden son tiyatro sanatında doğğan inqılabiy stil, inqılabiy janr bizim tatar tiyatrosı tarafından qabul etilib hayata tatbiq olınmalıdır. Bizde esas seyirci işi ve köylüler. Onlarnıñ hissi tiyatro üstünde hakimdir ve hakim olmaqda kerekdir. Bu hiske işi sınfı yolbaşcılıq yapmaqdadır. Bu esas özek seyirci ise artistlerin öz rollerinde tabi’iligi saqlamalarını hayatta olğanı kibi köstermelerini istey. Her artistnıñ hayattan oyunında uzaqlaşması, hareketlerinde tabi’ilikden ziyade sun’ilik olması savet seyircisine kerek olğan energiyayi ve terbiyeyi beralmaz. Çünki proletariyat ve emekdar köyli sınıfı kibi haqıyqıy hayatqa en yaqın ve hayatın içinde qoynağan, onınle qarışqan bir sınıf daha yoqdır ve olmadı da. Her hakim sınıfın özine mahsus hissi vardır. Bu hissi ölcemek, bilmek, hem üstten degil, derinden bilmek kerekdir. Bu ise tiyatro içün en ehemmiyetli bir vazifedir. Tatar tiyatrosı da işi sınıfınıñ tiyatrodan ne istedigini bilmeli ve onıñ hissini ölceyerek, ögrenerek hareket etmeli. Lakin tiyatroyi emekdar massağa yaqınlaşdırırken ufap burjua-meşcan hislerin tiyatroğa kirmesinden ziyadesile saqınmaq kerekdir.
Biz şarq hayatından hiçbir şey kösterilmesin demek istemimiz. Bizim yuqarıdaki sözlerimizi böyle anlamak kerekmiy.
Lakin şarqı kösterirken, bu hayatı, dünya proletariyatınıñ küreşi ile bağlabköstermeli. Çünki şimdi şarqın haqıqıy hayatı haqıqıy küreşi dünya proletariyatınıñ küreşile ayrılmaz bir surette bağlıdır ve bu sözler eski klassiklerin eserlerine qarşı bir çıqış anlaşılmasın. Ecnebiy ve rus klassiklerinıñ qıymetli eserlerini de sahnamızda körmek selamlanacak kibi bir şeydir. Proletariyat onlara da qıymet kesmege bile. Lakin pantürkizim, panislamizm ufaq bujua ve anarhizm qoqığan sahnamıza kirmesine qarşı qat’ıy küreş acılmalı.
Rusiye’de olub kecken grajdan muharebesi devrinden alınub yazılğan Rusiye işi ve köylüleriniñ qahramanane küreşini köstergen pyesaları tercime etib köstermek kerek. Çünki Rusiyedeki grajdan muharebesi büyük şanlı bir iş içün olğan küreş demekdir. Bu devirdeki küreşi işi ve köylüler yetişmekde olğan yaş nesilin köziniñ ögünde canlandırmaq, ona bu qahramanane küreşden misal aldırmaq – tatar tiyatrosı içün tarihiy ve qıymetli bir vazıfedir.
Savetler Sayuzında Sosiyalizm yapıcılığını bütün kenişliginen, bütün yüksekliginen tiyatromızda köstermek böyle bir yapıcılığın büyükligini ehemmiyetini turmadan emekdar kitlelerine tiyatro vasitasile aks ettirmek tiyatromızın en mühim vazıfelerinden biridir. Bu ise emekdarlar massasına yanı quvvet, yanı energiya berib onları sosiyalizm içün küreşke daha canlı daha aktif olaraq qoşılmalarına yardım etecekdir. Tiyatrodaki grajdan muharebesinden veya sosiyalzim yapıcılığınıñ türli sahalarından alınıb yazılğan eserleri en qıymetlileri ise bu devirleri haqıyqi, doğrı bir tilnen söylegen piyesalardır. “Hukum” piyesası, Tatar hukumet tiyatrosınıñ böyle bir yolğa mingenini köstere. Bu yoldan bir adım artqa kitmemeli. Daima, daima ileri ve ileri işi sınıfınıñ sosiyalizm yapıcılığıle beraber turmadan ileri kitmeli.
Cemil Buzlı
